Spacer szlakiem pomników w Tbilisi to świetny pomysł, by poznać bliżej postaci ważne dla gruzińskiej historii i kultury. A jest ich niemało! Zazwyczaj mijamy je w pośpiechu. Rzadko zastanawiamy się, kogo i dlaczego upamiętają. Ale pomniki to genialna rzecz! Po pierwsze, nie pozwalają zapomnieć, co dla danego miejsca i jego mieszkańców jest istotne. Po drugie, zapewniają codzienny kontakt ze sztuką wprost na ulicy i uatrakcyjniają przestrzeń miasta. Jedne są dynamiczne i ekspresyjne, drugie – statyczne i pełne zadumy. Każdy niesie własną, fascynującą opowieść. W Tbilisi ulicznych rzeźb nie brakuje, a część z nich trzeba moim zdaniem zobaczyć wręcz obowiązkowo.
Pomniki Tbilisi zobaczycie w trakcie zwiedzania miasta na wycieczkach zorganizowanych np. z moją firmą Tamada Tour. Jeśli przyjedziecie do Gruzji na własną rękę to również możecie wziąć udział w wycieczkach jednodniowych, które prowadzą polscy przewodnicy-pasjonaci Gruzji, mieszkający w Tbilisi na stałe. Pomniki, które opisałem nie są oczywiście jedynymi w mieście. Sam często łapię się na tym, że znajduję nowy ciekawy obiekt i od razu chcę się jak najwięcej o nim dowiedzieć. Przez ostatnie lata nie zawsze miałem czas żeby zdokumentować je wszystkie. Przy niektórych pomnikach nie można zaparkować samochodu lub nie leżały na trasie moich wędrówek. Wiele monumentów opisałem przede wszystkim dlatego, że w trakcie pandemii koronawirusa pracowałem w Tbilisi jako kurier i docierałem do miejsc, do których w normalnych warunkach raczej bym nie pojechał.
Napiszcie do mnie jeśli znacie jakieś ciekawe pomniki, których nie opisałem, a ja z chęcią dodam je do mojego artykułu.
Spis treści
Pomniki Tbilisi – Tamada
Nic tak nie kojarzy się z Gruzją jak supra, czyli tradycyjna biesiada, której przewodzi tamada, mistrz ceremonii. Zatem nie dziwi fakt, że naturalną koleją rzeczy, było upamiętnienie tego tak ważnej postaci gruzińskiej kultury. W Tbilisi stoi rzeźba przedstawiająca mężczyznę trzymającego róg z winem, zwana po prostu „Tamadą” (gruz. თამადა), znajduje się na tbiliskiej starówce, u zbiegu ulic Bambis Rigi i Shardeni. Została zaprojektowana na wzór starożytnego kolchidzkiego posążka tamady, wykonanego z brązu, pochodzącego z VII w. p.n.e. i odkrytego podczas wykopalisk archeologicznych w mieście Vani (zachodnia Gruzja).
Kartlis Deda – pomnik Matki Gruzji
Pomnik Kartlis Deda (gruz. ქართლის დედა), czyli Matki Gruzji, symbolizuje charakter narodu gruzińskiego. Uwieczniona, w 20-metrowym monumencie, kobieta w stroju ludowym w lewej ręce trzyma pialę (gruz. czarka) wina, aby powitać tych, którzy przychodzą jako przyjaciele, natomiast w prawej ręce dzierży miecz dla tych, którzy mają wrogie zamiary. Statua znajduje się na szczycie wzgórza Sololaki (można dostać się tam kolejką linową, co stanowi dodatkową, niezapomnianą atrakcję). Z „Matką Gruzją” wiąże się zabawna historia! Drewniany pomnik postawiono w 1958 r. z okazji 1500-lecia stolicy. Następnie w 1963 roku, chcą zapobiec niszczeniu drewna pokryto go aluminium. W 1997 roku drewniano-aluminiowy pomnik zastąpiono nowym aluminiowym. Anegdota, znana z książki Marcina Mellera i Anny Dziewit-Meller „Gaumardżos! Opowieści z Gruzji”, głosi, że wszyscy Gruzini, którzy pewnego ranka zobaczyli na wzgórzu Sololaki dwie „Matki Gruzje” przysięgli, że już więcej nie tkną alkoholu. I choć była to technicznie trudna operacja zamiany pomników dokonano w ciągu jednego dnia. Autorem obu monumentów był Elgudża Amaszukeli, znany malarz i rzeźbiarz gruziński (1928-2002).
Vakhtang Gorgasali
Pomnik króla Wachtanga Gorgasali (żył w latach 440 – 502 n.e.) znajduje się na terenie cerkwi Metechi (XIII w.) w historycznej części Tbilisi nad rzeką Mtkwari. Właśnie ten władca królestwa Kartlii przeniósł stolicę z Mcchety do Tbilisi. Król siał postrach wśród Persów i to oni nadali mu przydomek „Gorgasal”. W języku farsi gorgasal oznacza głowę wilka i najprawdopodobniej nawiązuje do kształtu królewskiego hełmu. W miejscu, w którym stoi pomnik znajdował się niegdyś pałac królewski zniszczony w trakcie najazdu perskiego. Pozostałe budynki królewskie zostały rozebrane w czasach radzieckich. Pomnik wykonano z czarnego bazaltu w 1967 roku. Jego autorem był Elgudża Amaszukeli.
Dawid Aghmashenebeli
Król Dawit IV Bagrationi (1073-1125) nazywany Agmaszenebeli (Budowniczym) uważany jest za jednego z największych władców Gruzji. To właśnie on zapoczątkował Złoty Wiek Gruzji, w którym kraj był potężnym imperium rozciągającym się od Morza Czarnego do Morza Kaspijskiego. Więcej o królu przeczytacie w moim artykule Gelati – najpiękniejsze freski w Gruzji. Pomnik władcy znajduje się na Alei Dawita Budowniczego (Davit Aghmasheneblis kheivani) na drodze wjazdowej do miasta. Pomnik postawiono w 1997 roku. Autorem rzeźby był Merab Berdzenishvili (1929-2016), a projektantem O. Kalandarishvili.
Św. Nino
Święta Nino głosiła chrześcijaństwo w Gruzji w IV wieku i obecnie jest uważana za jedną z najważniejszych postaci religijnych w Gruzji. Jej pomnik, powstały w latach 1988-1994 z widokiem na drogą wjazdową do stolicy Gruzji, to znaczące ustępstwo na rzecz gruzińskiego dziedzictwa narodowego ze strony typowo antyreligijnych sowieckich władz, które wówczas rządziły (dawny Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich). Twórcą, tego ważnego dla Gruzinów, pomnika był Zurab Tsereteli. Znajduje się on na wzgórzach przy wjeździe do miasta niedaleko od pomnika króla Dawida Budowniczego.
Shota Rustaveli
Szota Rustaweli (1172-1216) wielkim poetą był! Ten legendarny autor i skarbnik na dworze najwybitniejszej gruzińskiej władczyni, królowej Tamar, jest gruzińskim wieszczem narodowym i autorem poematu epickiego „Rycerz w tygrysiej skórze”. Pomnik Szoty Rustawelego znajduje się przy stacji metra w alei Rustaveli. Autorem rzeźby był K. Berdzenishvili. Kamienny pomnik postawiono w 1942 roku, ale w 1989 r. wymieniono go na odlew z brązu, a ten z kamienia przeniesiono do miejscowości Rustawi, niedaleko Tbilisi.
Człowiek i lew
Pomnik jest ściśle powiązany z poematem epickim „Rycerz w tygrysiej skórze” Szoty Rustawelego. Autorem rzeźby był Elgudża Amaszukeli według projektu W. Dawitaia. Pomnik postawiono w 1985 roku. Znajduje się na skwerze przy zbiegu ulic Sanapiro i Gotua, niedaleko od pomnika króla Dawida Budowniczego i budynku Banku Gruzji.
Giorgi Saakadze
Pomnik Giorgiego Saakadze (1580-1629), gruzińskiego bohatera narodowego, znajduje się na placu Saakadze w dzielnicy Saburtalo. Giorgi Saakadze zasłynął jako wódz i strateg, który w wyniku spisku, w którym zamordowano gruzińskiego króla, ratował się ucieczką do Persji, tam przyjął islam i został doradztwa perskiego szacha (1612 r.). Następnie w trakcie perskiego najazdu zmienił stronę i stanął na czele gruzińskich wojsk (1625 r.).
Młodszy syn Giorgiego Paata przebywał w areszcie u perskiego szacha Abbasa I. W 1625 roku gdy Giorgi Saakadze przeszedł na gruzińską stronę to szach Abbas I nakazał ściąć głowę syna i wysłać ojcu do Gruzji. Katoliccy misjonarze pochowali ciało Paaty w Isfachanie, 350 km od Teheranu. Następnie Ojciec potajemnie za sprawą kupców odzyskał ciało młodszego syna i pochował go w wiosce Ertacminda, niedaleko miejscowości Kaspi.
Następnie Giorgi Saakadze został wygnany przez gruzińskiego króla Teimuraza, któremu zresztą pomógł dość do władzy, uciekł do Turcji i stanął na czele wojsk tureckich i walczył z Persami (1627-1628). Został zamordowany przez Turków gdy postanowił wrócić do Gruzji.
Na podstawie jego życiorysu powstał film słynny „Saakadze” (1942 r. w reżyserii Mikheila Chiaureli).
Autorem rzeźby jest Merab Berdzenishvili według projektu G. Dżaparidze. Pomnik postawiono w 1988 roku.
Pomnik Bohaterów – Plac Bohaterów
Pomnik na Placu Bohaterów zbudowano na cześć gruzińskich żołnierzy, którzy zginęli w walkach przeciwko Armii Czerwonej (1918-1921) i w trakcie wojny domowej w Abchazji (1992-1993). Na 51-metrowym monumencie znajdują się nazwiska czterech tysięcy gruzińskich żołnierzy i ofiar wojny. Autorem pomnika wzniesionego w 2009 roku jest Alberto Domingo Cabo. Naprzeciwko znajduje się lista pamięci przy której płonie ogień i stoi warta honorowa żołnierzy. To taki odpowiednik Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie.
Nikoloz Baratashvili
Nikoloz Barataszwili (gruz. ნიკოლოზ ბარათაშვილი; 1817–1845) był poetą i najwybitniejszym przedstawicielem romantyzmu w literaturze gruzińskiej. W ciągu krótkiego życia, które niespodziewanie zakończyła malaria, opracował skomplikowane koncepcje twórcze i stworzył ponad 30 wierszy i poematów. Jednym z jego najsłynniejszych dzieł jest poemat historyczny „Los Gruzji” z 1839 r. (ბედი ქართლისა, Bedi kartlisa), przejmująco i w symboliczny sposób opisujący prawdziwe wydarzenia: nieudany bunt z 1832 r. oraz zrujnowanie Tbilisi w 1795 r. przez perskiego władcę Mohammada Khana Qajara. Twórczość Nikoloza Barataszwili, pieszczotliwe zwanego Tato (ტატო), odkryto i doceniono dopiero po jego śmierci, ale od tego czasu jest on jednym z najbardziej uwielbianych pisarzy narodowych. Jego pomnik znajduje się na placu Baratashvili, niedaleko od tbiliskiej starówki.
Ilia Chavchavadze i Akaki Tsereteli
Pomnik zasłużonych dla gruzińskiej kultury i polityki, literatów i myślicieli Ilii Czawczawadzego (1837-1907) i Akakiego Ceretelego (1840-1915) znajduje się w reprezentacyjnej alei Rustaweli, w centrum Tbilisi. Postawiono go w 1958 roku, a jego autorem jest Valentin Topuridze.
Ilia Czawczawadze to znany gruziński pisarz, ale przede wszystkim działacz społeczny, który zginął w zamachu. Dzięki swoim dziełom i męczeńskiej śmierci został uznany, przez Gruziński Kościół Prawosławnym, świętym. Również jego przedstawienie znajduje się na banknocie 20 GEL.
Akaki Tsereteli (Cereteli), to prozaik, poeta i działacz gruzińskiego ruchu narodowowyzwoleńczego. Autor wiersza o kaukaskiej miłości „Suliko”. Utwór był wielokrotnie modyfikowany i przerabiany i znany jest przede wszystkim jako pieśń, do której muzykę skomponowała Warinka Cereteli. Wielkim miłośnikiem tej pieśni był Józef Stalin. W języku gruzińskim Suliko, to nie tylko imię dziewczyny, ale również określenie duszy.
O Ceretelim, który był również jednym z odkrywców złóż manganu w Imeretii pisałem w artykule Cziatura – zapomniane kolejki linowe.
Sulkhan-Saba Orbeliani
Pomnik Sulkhana-Saby Orbelianiego (1658-1725), gruzińskiego pisarza, dyplomaty i duchownego, znajduje się w urokliwym parku przy ul. Besiki w dzielnicy Sololaki. Orbeliani pochodził ze znamienitej arystokratycznej rodziny. Wstąpił do klasztoru i przybrał imię Saba. Był jednym z najwybitniejszych umysłów w historii Gruzji. Twórcą wielu utworów literackich i filozoficznych. Dzieło „O mądrości rzeczy zmyślonych”, to nie tylko zbiór bajek dla dzieci, ale przede wszystkim zbiór ważnych poglądów filozoficznych – pochwała edukacji, wiedzy oraz głębokiego patriotyzmu i humanizmu. Spuścizna uczonego zawiera także wspomnienia podróży po XVI wiecznej Europie, wiele tekstów o charakterze religijnym i słownik języka gruzińskiego. Słownik był wzbogacony o informacje z zakresu gwaroznawstwa (dialektologia), działu językoznawstwa, który zajmuje się badaniem, powstawaniem i systematyką gwary/dialektów w ramach jakiegoś języka. Badania Sulkhana-Saby Orbelianiego, w znacznym stopniu przyczyniły się do powstania współczesnego języka gruzińskiego
Autorem wzniesionego w 1959 roku pomnika jest T. Sikharulidze.
Vazha-Pshavela
Z dala od turystycznych szlaków, w małym parku na końcu ul. Vazha-Pshavela (Vazha-Pshavelas Prospekti) w dzielnicy Saburtalo, znajdziecie pomnik gruzińskiego poety Luki Razikaszwili (1861-1915), znanego jako „Vazha-Pshavela” – „mąż z Pszawy”. Waża Pszawela ma w Gruzji status kultowy. Jego wizerunek przedstawiany jest na plakatach, naklejkach, muralach, koszulkach. Autor opublikował 36 poematów epickich, wiersze, liczne opowiadania, prace etnograficzne poświęcone głównie lokalnemu folklorowi i legendom związanym z górskim regionem Pszawi (graniczącym z Chewsuretią). Co ważne, tworzył właśnie w pszawskim dialekcie. Autorem rzeźby jest G. Ochiauri. Postawiono w 1973 roku.
Pomniki Tbilisi – Elene Akhvlediani
Elene Akhvlediani (gruz. ელენე ახვლედიანი; 1898–1975) była gruzińską malarką, graficzką i dekoratorką teatralną. Zasłynęła z niezwykle kolorowych, ekspresyjnych obrazów miast, ilustracji do dzieł Ilii Chavchavadzego i Vazhy-Pshaveli oraz dekoracji tworzonych dla tbiliskiego Teatru Marjanishvili. Rzeźba upamiętniająca artystkę znajduje się przy al. Rustawelego, przy Galerii Narodowej.
Siergiej Parajanov
Siergiej Parajanov (1924–1990) był wybitnym armeńskim reżyserem filmowym, scenarzystą i artystą, który wniósł znaczący wkład w kino ukraińskie, armeńskie i gruzińskie. Dorobek twórcy obejmuje setki kolaży, rysunków, nowel i szkiców filmowych, które cechują fantazja, dowcip i artyzm, niemające bezpośredniego odpowiednika w skali światowej. Parajanov był przez pewien czas dysydentem – z uwagi na głoszone poglądy, niezależność artystyczną oraz domniemany homoseksualizm (reżyser był dwukrotnie żonaty) i spekulanctwo popadł w konflikt z władzą radziecką, która zakazała mu kręcenia filmów i mieszkania w Kijowie, Moskwie, Leningradzie i Erywaniu (powrócił wówczas do rodzinnego Tbilisi), by wreszcie skazać go na karę pozbawienia wolności w więzieniu i kolonii karnej, a potem w areszcie domowym. Represje wobec artysty zelżały dopiero w 1984 r., dzięki czemu nakręcił on jeszcze cztery spośród łącznie 18 filmów i opracował dwa scenariusze. Rzeźba zasłużonego dla kultury reżysera znajduje się przy ul. Bambis Rigi 5.
Pomniki w Tbilisi – Niko Pirosmani
Niko Pirosmani (Niko Pirosmanaszwili; gruz. ნიკო ფიროსმანი; 1862–1918) był malarzem samoukiem, tworzącym obrazy z nurtu prymitywizmu. Przedstawiają one głównie codzienność Gruzinów (częstym tematem są supry i życie na wsi), a także martwą naturę i egzotyczne zwierzęta. Życie Pirosmaniego, który urodził się w kachetyjskiej rodzinie chłopów, a ostatecznie został bezdomnym, upłynęło w skrajnej nędzy. W najtrudniejszym okresie tworzył na zamówienie kupców i restauratorów, którzy za malowane szyldy płacili mu jedzeniem. Sławę Niko zyskał dopiero po śmierci. Po I wojnie światowej jego naiwny styl został doceniony przez paryskie kręgi artystyczne. Ze stworzonej przez Pirosmaniego ogromnej kolekcji obrazów wiele zostało utraconych, jednak te, które przetrwały, ukazują olbrzymi talent i pomysłowość. Jego dzieła można obejrzeć w Państwowym Muzeum Sztuk Pięknych w Tbilisi i w oddziale Gruzińskiego Muzeum Narodowego w Sighnaghi. Posąg Pirosmaniego znajduje się zaś na tbiliskim Starym Mieście, nieopodal łaźni. Autorem pomnika (1975) był Elgudża Amaszukeli.
Konstantine Marjanishvili
Konstantine (Kote) Mardżaniszwili (gruz. კონსტანტინე [კოტე] მარჯანიშვილი; 1872–1933) był jednym z najbardziej utalentowanych gruzińskich reżyserów teatralnych, znanym z wielu interesujących sztuk oraz rozmachu wystawianych inscenizacji. Przez pewien czas piastował funkcję dyrektora teatru w Rostowie nad Donem, a następnie Teatru Rustawelego w Tbilisi. Utworzył również prowincjonalny teatr turystyczny w Kutaisi i Batumi, który pod nazwą Teatru Marjanishvili nadal działa w Tbilisi i kontynuuje artystyczne założenia swego założyciela.
Rzeźbę reżysera można zobaczyć właśnie w okolicy Teatru Marjanishvili, przy ul. Marjanishvili.
Konstantine Gamsakhurdia
Ten gruziński pisarz (1893-1975) był autorem wielu powieści historycznych, a także udanych tłumaczeń dzieł niemieckich i włoskich na język gruziński. I choć był znany i doceniany ogromną popularność zyskał, gdy jego syn Zwiad Gamsachurdia, został pierwszym prezydentem niepodległej Gruzji.
Autorem pomnika, wykonanego z betonu, jest T. Kikalishvili. Monument można zobaczyć w parku Zacharii Paliaszwili w dzielnicy Vake.
Merab Kostava
Skromny pomnik gruzińskiego działacza Meraba Kostawy stoi przy ul. Kostava, która odchodzi od alei Rustawelego. Kostawa był poetą, muzykiem, ale przede wszystkim działaczem i przywódcą ruchu wyzwolenia narodowego. Był przyjacielem Zwiada Gamsachurdii i wspólnie walczyli z dominacją Związku Radzieckiego. Jego karierę przerwał tragiczny wypadek samochodowy, według wielu Gruzinów nieprzypadkowy.
Autorem pomnika, postawionego w 1999 roku, jest V. Arunashvili.
Pomniki Tbilisi – Mihály Zichy
Mihály Zichy (1827–1906) był węgierskim malarzem i ilustratorem, który w Gruzji jest podziwiany za 27 ilustracji do eposu Szoty Rustawelego „Rycerz w tygrysiej skórze”. Jedno z dzieł tego cyklu – znajdujące się w Gruzińskim Państwowym Muzeum Teatru, Muzyki, Kina i Choreografii – przedstawia Rustawelego, prezentującego swój wiersz królowej Tamar. Pomnik artysty znajduje się naprzeciwko budynku parlamentu przy al. Rustawelego, w parku „9 Kwietnia” (jego część zwana jest też parkiem Giorgiego Leonidze, pisarza, którego również upamiętniono postumentem).
Giorgi Leonidze
Pomnik Giorgiego Leonidze ((1899-1966), gruzińskiego literaturoznawcy i pisarza, znajduje się przy wejściu do parku im. Giorgiego Leonidze, dolnej części parku „9 Kwietnia”. Warto tu zajrzeć w drodze na pchli targ Suchy Most i na odnowiony skwer Orbeliani.
Shota Kavlashvili
Kierując się ok. 700 m na zachód od parku „9 Kwietnia”, na skraju ul. Baratashvili, przy murze obronnym starego Tbilisi można trafić na kolejny pomnik – to Szota Kavlaszwili (gruz. შოთა კავლაშვილი; 1926–1995), architekt, konserwator zabytków i autor przebudowy dzielnic Starego Tbilisi, które na jego cześć nazwano Kavlashvili. Kompleks pływacki „Laguna Vera” i główny miejski dworzec autobusowy, to jedne z wielu udanych prac architektonicznych Kawlaszwilego.
Pomniki w Tbilisi – Nodar Dumbadze
Nodar Dumbadze (gruz. ნოდარ დუმბაძე; 1928 – 1984) był jednym z bardziej poczytnych gruzińskich pisarzy XX w. Uhonorowany kilkoma prestiżowymi nagrodami prozaik, poeta i dramaturg tworzył różnorodne formy literackie, cechujące się prostotą, lirycznością, optymistyczną melancholią i humorem. Większość najważniejszych dzieł pisarza została sfilmowana lub wystawiona na deskach teatrów. Jego pomnik można obejrzeć przy wejściu do parku Mziuri, w alei Chavchavadze.
Sofiko Chiaureli
Sofiko Cziaureli (gruz. სოფიკო ჭიაურელი; 1937–2008) była gruzińską i radziecką aktorką, uważaną za muzę reżysera Siergieja Paradżanowa. Pojawiła się w takich sowieckich filmach, jak „Drzewo pragnień” (1976) na podstawie autobiograficznych nowel poety Giorgiego Leonidze czy słynne „Barwy granatu” (1968), gdzie zagrała co najmniej sześć ról – żeńskich i męskich! Cziaureli występowała też w Teatrze Marjanishvili (1960–1964, 1964–2008) i Teatrze Rustawelego (1964–1968). Jej pomnik można zobaczyć w parku przy tbiliskiej Starówce, między synagogą i cerkwią Sioni, tuż za rzeźbą Tamady.
Święty Abo z Tbilisi
Abo z Tbilisi (gruz. აბო თბილელი; 756–786) był męczennikiem Kościoła prawosławnego. Urodził się w Bagdadzie i jako Arab wyznawał islam. Wiarę zmienił po podjęciu służby u gruzińskiego księcia. W tym czasie Gruzja znajdowała się pod panowaniem muzułmańskim, dlatego z obawy przed represjami Abo uciekł nad Morze Kaspijskie. Po kilku latach wrócił do Tbilisi i natychmiast został aresztowany przez arabskie władze i skazany na śmierć przez ścięcie, w dniu Chrztu Pańskiego w 786 r. Tuż po tym zdarzeniu wierni uznali Abo za świętego, a w 794 r. oficjalnie zaliczono go do grona męczenników za wiarę chrześcijańską, której nie wyrzekł się do końca swoich dni. Niezwykle ekspresyjny pomnik Abo, patrona stolicy Gruzji, można znaleźć przy ul. Gorgasali.
Iliko Sukhishvili i Nino Ramishvili
Iliko Sukhishvili i jego żona Nino Ramishvili to tancerze baletowi, który w 1945 r. założyli Narodowy Balet Gruzji „Sukhishvili” – zespół taneczny będący kulturalną wizytówką Gruzji. Jego występy słyną z dynamicznych, popisowych układów choreograficznych, elegancji, żywiołowości, nuty charakterystycznej dla Gruzinów nostalgii oraz z pięknych, kolorowych strojów ludowych z różnych regionów Gruzji. Rzeźbę upamiętniającą Iliko Sukhishvilego i Nino Ramishvili, dzięki którym gruziński taniec narodowy i muzyka zyskały międzynarodową sławę, można obejrzeć przy wejściu do parku Jansug Kakhidze, tuż za al. Agmashenebeli.
Pomniki Tbilisi – Lado Gudiashvili
Lado Gudiashvili (gruz. ლადო გუდიაშვილი; 1896–1980) był gruzińskim malarzem, ilustratorem, dekoratorem filmowym i teatralnym. W twórczości podejmował tematy historyczne i mitologiczne oraz wątki związane z ówczesnym życiem Gruzji. W 1946 r. wykonał freski w kopule apsydy kościoła św. Jerzego w Tbilisi. Po wojnie stworzył też „cykl antyfaszystowski”, poświęcony grozie wojny, za sprawą którego do artysty przylgnął przydomek „gruziński Goya”. Pomnik malarza znajduje się w parku „9 Kwietnia”.
Mikheil Tumanishvili
Micheil Tumaniszwili (gruz. მიხეილ თუმანიშვილი; 1921–1996) gruziński reżyser teatralny wykorzystujący w swojej twórczości elementy improwizacji. Urodził się w Tbilisi i całe swoje życie związał z tym maistem. W jego dorobku znalazły się takie sztuki, jak „Sen nocy letniej”, „Król Lear” i „Juliusz Cezar” Szekspira. Tumaniszwili był również reżyserem filmowym. Zrealizował między innymi film o sowieckim Rambo, który można obejrzeć np. na Youtube. Rzeźba siedzącego na reżyserskim krześle Micheila Tumaniszwilego znajduje przy wejściu do Teatru Jego Imienia, przy ul. Agmashenebeli, niedaleko od stadionu Dinamo Tbilisi i Dworca Kolejowego.
Taka mała prywata – Micheil Tumaniszwili był moim Wujem, bliskim krewnym mojej prababci (z domu Tumaniszwili). Niestety nie poznałem Go osobiście. Byłem w jego domu w 2007 roku.
Autorem pomnika jest G. Dżaparidze, statuę wykonano z brązu w 1997 roku.
David Sarajishvili
Dawid Saradżiszwili (1848-1911) to niekwestionowany król gruzińskiego koniaku. Znakomity przedsiębiorca, filantrop, doktor nauk chemicznych i filozoficznych. Za granicą studiował także rolnictwo (Niemcy) i winiarstwo (Francja). To właśnie jemu Gruzja, ale i carska Rosja oraz Armenia, zawdzięczają rozwój gorzelnictwa. Dzięki wiedzy, pieniądzom, odziedziczonym w spadku, ale także talentom menadżerskim w 1888 r. w Tbilisi otworzył „Tbilisi Cognac Factory”. W kraju i wielu miastach Rosji budował nowe destylarnie i ulepszał receptury. Od 1913 otrzymał zaszczytny tytuł „Dostawcy Dworu Jego Cesarskiej Mości”.
Saradżiszwili był też mecenasem sztuki, wspierał artystów i muzyków, a utalentowana młodzież mogła liczyć na stypendia, dzięki którym uczyła się za granicą. Swoim patronatem objął budowę szkoły szlacheckiej (dzisiejszy Uniwersytet w Tbilisi). Sponsorował wykopaliska archeologiczne i inną działalność dobroczynną.
Autorem, pomnika pochodzącego z 1990 r., jest A. Gomarteli. Usytuowanie monumentu nie jest przypadkowe, bo jak łatwo się domyślić, stoi przy fabryce koniaku, na ulicy Sarajishvili na północnych przedmieściach stolicy.
Ivane Javakhishvili
Wybitny humanista, profesor historii, twórca „Historii Gruzji i Kaukazu”, językoznawca. Współzałożyciel największego i najstarszego uniwersytetu w Gruzji. Dzisiaj Państwowy Uniwersytet w Tbilisi nosi jego imię. Wieloletni wykładowca na uniwersytecie petersburskim, dziekan wydziału filozofii, a później dwukrotny rektor uniwersytetu tbiliskiego. Prowadził także badania średniowiecznych gruzińskich manuskryptów znajdujących się w klasztorze św. Katarzyny na Synaju. Interesował się archeologią i uczestniczył w pracach wykopaliskowych w Mcchecie. Za swoje antymarksistowskie poglądy wielokrotnie atakowany przez władze radzieckie, zrezygnował z pracy na uczelni i został kustoszem Muzeum im. Szoty Rustaweliego. Zmarł nagle w 1940 roku. Pomnik Iwane Dżawachiszwilego znajduje się na terenie Uniwersytetu Jego Imienia, przy alei Czawczawadze w dzielnicy Vake.
Egnate Ninoshvili
Literat, który, jak to zwykle w tej branży bywa, sławę zdobył dopiero po śmierci. Nim rozpoczął karierę pisarską imał się wielu zajęć. Po usunięciu go z seminarium, za udział w protestach studenckich był nauczycielem, telegrafistą, zecerem. Pracował też w kopalni i w rafinerii. Pochodził z biednej, chłopskiej rodziny, ale przez krótki czas studiował we Francji. Po powrocie zatrudnił się w redakcji „Iverii”, piśmie literacko-publicystycznym. Jego opowiadania o ciężkim położeniu gruzińskich chłopów i ucisku carskich urzędników m.in. „Gogia Uishvili”, „Lale Paliastomi”, czy „Kristine” zyskały pewien rozgłos. Był założycielem Mesame Dasi – organizacji marksistowskiej, której jedynym członkiem był Józef Stalin.
Już po jego śmierci w 1894 r. ukazała się powieść „Guria Powstanie” poświęcona buntowi chłopów, a w 1916 r. nakręcono pierwszy gruziński film na podstawie opowiadania „Kristine”. Dom we wsi Archeuli, w którym się urodził i spędził dzieciństwo, został przekształcony w muzeum.
Pomnik Wolności
Pomnik Wolności (gruz. თავისუფლების მონუმენტი), znany też jako pomnik św. Jerzego, powstał w hołdzie wolności i niepodległości narodu gruzińskiego. Zaprojektowany przez gruzińskiego rzeźbiarza Zuraba Tsereteli, pierwotnie mierzył 35 m i był wykonany z granitu i złota. Współczesna wersja ma zaś 5,6 m wysokości i powstała z pozłacanego brązu. Monument można obejrzeć na placu Wolności.
Kroniki Gruzji – Chronicles of Georgia
Niedaleko Tbiliskiego Morza, czyli sztucznego zbiornika wodnego z kawałkiem piaszczystej plaży, po którym można nawet żeglować (jest kilka żaglówek i marina, taki sport nie jest w Gruzji zbyt popularny), znajduje się bardzo ciekawy pomnik „Kroniki Gruzji”, którego autorem jest Zurab Tsereteli, słynny gruziński rzeźbiarz-monumentalista. Prowadzą do niego wysokie schody, a na ich szczycie stoi 16 kolumn, niektóre są połączone górnym zwieńczeniem. Górną część każdej prostokątnej kolumny zdobią płaskorzeźby królów Gruzji i jej bohaterów, zaś dolną, która jest też jakby bazą każdej kolumny, płaskorzeźby scen z życia Jezusa Chrystusa, ważnych świąt i uroczystości religijnych, czy krzyż św. Nino. Gruzini nazywają ten monument „tbiliskim Stonehenge”. Warto zauważyć, że pomnik zbudowany w latach 80. XX wieku, nie został dokończony. Ale to niesamowite miejsce, z oszałamiającym widokiem na położone u jego stóp dzielnice mieszkalne i Tbiliskie Morze. Nocą pomnik jest oświetlony, co potwierdzam widząc go za oknem, w momencie gdy piszę te słowa.
Pomniki Tbilisi – Deda Ena
Pomnik Języka Ojczystego w parku Deda Ena, to monument upamiętniający protest Gruzinów z 14 kwietnia 1978 r. przeciwko wprowadzeniu języka rosyjskiego zamiast gruzińskiego. Autorami rzeźby byli Elgudża Amaszukeli i Nodar Mgalobliszwili. Warto również odwiedzić sam park, bo jest to wyjątkowe miejsce i stosunkowo niedaleko centrum. Po drugiej stronie ulicy znajduje się słynny pchli targ Suchy Most, na którym można kupić pamiątki z Gruzji, rękodzieło, malarstwo, płyty winylowe i różne rzeczy z sowieckiej epoki.
Boris Paichadze
Pomnik Borisa Paiczadze (1915-1990), wybitnego piłkarza grającego na pozycji napastnika, kapitana, a następnie trenera (1953-1954) tbiliskiej drużyny piłkarskiej, która zasłynęła w czasach radzieckich, znajdziecie przy głównym wejściu na stadion Dinamo Tbilisi. Autorem pomnika, który powstał w 1995 r., jest A. Kiknawelidze. Na stadionie byłem na meczu Polska-Gruzja w listopadzie 2014 roku, o czym pisałem w jednym ze swoich artykułów.
Rzeźba latarnika
Pomnik latarnika zapalającego uliczną latarnię, znajduje się na turystycznym szlaku przy ulicy Puszkina, w pobliżu mostu Baratashvili idąc w stronę Placu Wolności. W Polsce znajdziemy podobne pomniki np. w Poznaniu, czy Wrocławiu, dla uczczenia nie tylko historii rozwoju gazownictwa, ale jako wyraz szacunku dla ciężkiej i odpowiedzialnej pracy latarników. Autorem rzeźby jest Irakli Tsuladze.
Pomnik gospodarza domu
Pomnik gospodarza domu, Kurda z obrazu Niko Pirosmanaszwilego, znajduje się na tyłach hotelu Ambassadori. Dawniej w Gruzji funkcję „stróża” na ogół pełnili Kurdowie – największy naród bez własnego kraju. Takiego właśnie gospodarza domu przedstawił malarz Pirosmani na jednym ze swoich słynnych obrazów. W Gruzji mieszka wiele osób narodowości kurdyjskiej. W historycznym centrum Tbilisi można znaleźć również ich świątynię.
Statua Zegarów
na rondzie przy moście Marjanishvili – 9-figurowa rzeźba jest prezentem dla miasta od banku TBC (autor rzeźby: Tamara Kvesitadze). Autorka rzeźby jest przede wszystkim znana z pomnika „Kobieta i mężczyzna” („Ali i Nino”) w Batumi;
„Młodość”
most Baratashvili i inne miejsca w Tbilisi – grupa ekspresyjnych figur z brązu, przedstawiająca sytuacyjne ujęcia różnych postaci. W mieście można znaleźć rzeźby osoby z aparatem fotograficznym, całującej się pary czy ludzi spacerujących po moście. Autorem rzeźb jest Georgi Dżaparidze;
Rzeźba jastrzębia
Tuż przy łaźniach siarkowych położonych w dzielnicy Abanotubani, stoi sobie rzeźba jastrzębia. Według legendy, właśnie w tym miejscu król Wachtang polujący z jastrzębiem odkrył gorące źródła, które dały początek miastu Tbilisi i jego nazwie (tbili, to po gruzińsku ciepły). Więcej o tej legendzie, gorących źródłach i łaźniach pisałem w artykule Tbilisi o zapachu siarki.
Rzeźba Ronalda Reagana
Park Rike – na statui z brązu, której autorem jest Avtandil Monaselidze, odsłoniętej w ósmą rocznicę rewolucji róż i przedstawiającej uśmiechniętego, siedzącego na ławce 40. prezydenta USA, przytoczono zdanie zaliczane do jego najważniejszych wypowiedzi: „Wolność nigdy nie jest bezpieczna na dłużej niż jedno pokolenie”. Przesłanie ma przypominać jak cenna jest wolność dla każdego narodu i każdej jednostki. To wartość, o którą trzeba się nie tylko troszczyć, ale nosić ją w sercu.
Rzeźba Hejdara Alijewa
Popiersie Hejdara Alijewa, prezydenta Azerbejdżanu, znajduje się w parku im. Hejdara Alijewa przy tbiliskich łaźniach. Pomnik powstał w 2007 roku z środków azerbejdżańskiego naftowego giganta Socar i do dziś wywołuje kontrowersje wśród mieszkańców Tbilisi, choćby z uwagi na roszczenia Azerbejdżanu do terytorium Dawit Garedża, klasztorów na półpustyni na skraju Gruzji i Azerbejdżanu. Znajomi Gruzini często powtarzają, że ten pomnik to dowód, że pieniądz rządzi światem, petrodolary otwierają wiele drzwi, a wątpliwa historia Alijewa to dowód na sowiecki kult jednostek. Inne pomniki Hejdara Alijewa znajdują się w miejscowościach zamieszkiwanych przez azerbejdżańską mniejszość w Gruzji. Jest też w Tbilisi ulica Jego imienia. Nic mi natomiast nie wiadomo o pomnikach i ulicach gruzińskich prezydentów w Azerbejdżanie.
Rzeźba Lecha Kaczyńskiego
Gruzini zapamiętali wizytę polskiego prezydenta Lecha Kaczyńskiego, w sierpniu 2008 roku, w trakcie zbrojnej napaści Rosji. Od pierwszych godzin wojny Kaczyński apelował do Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych i NATO o przeciwstawienie się rosyjskiej agresji. Piątego dnia wojny, w geście solidarności, w towarzystwie innych szefów państw Europy Środkowej przybył do Tbilisi. Wdzięczni Gruzini imieniem polskiego prezydenta nazwali ulice i place. W stolicy na skwerze przy ulicy Lecha Kaczyńskiego (wcześniej Czarnomorska) w 2012 roku stanęło popiersie polskiego przywódcy. O wojnie rosyjsko-gruzińskiej pisałem w artykule 5 dni wojny.
Taras Shevchenko
Ukraiński poeta, ale także malarz, folklorysta, etnograf i działacz polityczny. Pisał po ukraińsku i po rosyjsku. Był członkiem rzeczywistym rosyjskiej Akademii Sztuk Pięknych. Bohater narodowy Ukrainy.
Pomnik Tarasa Szewczenko znajduje się naprzeciwko Uniwersytetu przy zbiegu alei Czawczawadze i ulicy Melikiszwili.
Pomniki Tbilisi – Mimino
Mimino, to tytuł znanego filmu, który opowiada zarówno o marzeniach głównego bohatera, jak i jego miłości i przywiązaniu do ojczyzny. Mimino jest pilotem helikoptera dostarczającego towary i ludzi do trudno dostępnych gruzińskich wiosek, ale jego największym marzeniem jest pilotowanie dużych i nowoczesnych odrzutowców. Chcąc zrealizować swój cel wyrusza z Gruzji do Moskwy i w hotelu Rosja poznaje ormiańskiego kierowcę. Panowie się zaprzyjaźniają. Okazuje się, że życie w stolicy obcego kraju nie jest ani łatwe, ani proste. Ten radziecki film z 1977 roku, otrzymał Złoty Medal na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie i „Złote Laceno” na Międzynarodowym Festiwalu Filomowym w Avellino. Reżyserem filmu był Georgij Danelija, a w rolę Mimino (Waliko Mizandari) wcielił się Wachtang Kikabidze – znany gruziński piosenkarz i aktor.
Pomnik bohaterów tej niezapomnianej komedii, Mimino – Waliko, Rubika i Wołochowa, powstał w Tbilisi w 2011 r., choć jego odsłonięcie było zaplanowane w 30. rocznicę powstania filmu tzn. w 2007 r. Jego autorem jest Zurab Tsereteli. Jedna z rzeźb, wykonanych z brązu przybrała postać reżysera G. Daneliya. Pomnik stoi na małym skwerze Avlabari, rzut beretem od stacji metra o tej samej nazwie. Warto tam się wybrać i zrobić sobie zdjęcie z trójką niezapomnianych i sympatycznych bohaterów. Będąc w Armenii, musicie koniecznie zobaczyć inny pomnik poświęcony tej filmowej komedii, który stoi w miejscowości Dilidżan.
Berikaoba
Po gruzińsku pomnik nazywa się „Berikaoba”. Symbolizuje on gruziński narodowy improwizowany teatr maskowy i tańce ludowe. „Berikaoba” oznacza „płodność”, w starszej wersji języka gruzińskiego „ber” oznacza „dziecko”, dlatego taniec poświęcony był jak najszybszemu pojawieniu się dziecka na świecie. Procesje krążyły po wioskach od domu do domu i miały zapewnić „życie”. Pomnik znajduje się przy ul. Nikoloza Barataszwili, tuż przy hotelu Ambassadori. Powstał w 1981 roku. Autorem jest A. Monaselidze według projektu G. Dżanberidze.
Pomniki Tbilisi – Arlekin
Autorem rzeźby jest G. Dżaparidze, architektem G. Abuladze. Pomnik postawiono w 1983 roku w parku Mziuri im. Nodara Dumbadze, który był pomysłodawcą jego założenia i miał ambicje stworzenia gruzińskiego Disneylandu. Dzisiaj park to ulubione miejsce wypoczynku zarówno dzieci jak i dorosłych. W Mziuri każdy znajdzie dla siebie coś odpowiedniego – rozrywkę, edukację, aktywny wypoczynek lub błogie lenistwo. W parkowym amfiteatrze odbywają się pokazy filmowe i teatralne oraz inne imprezy plenerowe.
Rower na Placu Rewolucji Róż
Pomnik wielkiego czarnego roweru (6 m wysokości, 12 metrów długości) znajduje się na Placu Rewolucji Róż, w pobliżu hotelu Radisson Iveria. Zgodnie z tbiliską anegdotą pomnik wiąże się z historią wypadku rowerowego byłego prezydenta Gruzji Miszy Saakaszwilego, który na cześć tego zdarzenia wymyślił właśnie taki monument. Pomnik postawiono w 2011. Autorem jest Jean Duppe.
Expo Georgia – Wzniesienie Umysłu
Statua ta, wybudowana w 1961 roku, znajduje się przed halą Expo Georgia przy ul. Cereteli. Expo Georgia to największe centrum wystawiennicze w Tbilisi. Odbywają się tu targi, kongresy, konferencje i bankiety. Rzeźba to pochwała ludzkiego umysłu i geniuszu, będących napędem rozwoju świata. Jej autorem był L. Mamaladze.
Człowiek i słońce
Autorem tego monumentu jest Zurab Cereteli, projektantami G. Dżaparidze i N. Mgalobliszwili. Pomnik postawiono w 1981 roku. Znajduje się przy Szosie Kachetyńskiej, w drodze na tbiliskie lotnisko. Złośliwi twierdzą, że pomnik ustawiony jest w stronę Moskwy i właśnie to ma oznaczać, że słońce dla Gruzji wstaje w Rosji.
Revaz Laghidze
To znany i ceniony kompozytor gruziński. Urodził się w 1921 roku, zmarł 60 lat później, w 1981 r. Pozostawił po sobie wiele utworów sławiących piękno Gruzji. W wielu z nich pobrzmiewają ludowe nuty. Pomnik Revaza Lagidze znajduje się przy ul. Baratashvili.
Wrota Mziuri
Kotara symbolizuje teatr, chłopiec symbolizuje dziecięcy park. Zwierzęta symbolizują przyrodę. Rzeźbiarzem jest G. Dżaparidze według projektu G. Abuladze. Powstał w 1983 roku. Pomnik znajduje się przy wejściu do Parku Mziuri.
Ja, Babcia, Iliko i Ilarioni
Rzeźba związana jest z nieprzetłumaczoną na polski powieścią Nodara Dumbadze „Ja, Babcia, Iliko i Ilarioni”. Pomnik poza głównymi bohaterami przedstawia także pieska o imieniu „Murada”. Akcja powieści rozgrywa się w rejonie Gurii. Główny bohater Zurikela mieszka ze swoją Babcią, której w wychowaniu maleńkiego Zurikeli pomagają sąsiedzi, starsi państwo Iliko i Ilarioni. Akcja dzieje się w czasie II Wojny Światowej. Na motywach tej powieści powstał film. Rzeźbiarzem jest M. Berdzeniszwili według projektu G. Abuladze. Statua z brązu, powstała w 1985 roku. Znajduje się w Parku Mziuri w dzielnicy Vake.
Pomniki Tbilisi – Muza
Pomnik o tej wdzięcznej nazwie stoi oczywiście przy jednym z przybytków sztuki, czyli przy Filharmonii. Autorem jest Merab Berdzeniszwili, architektem jest I. Czchenkeli. Pomnik postawiono w 1971 roku.
Alexandre (Saba) Ioseliani
Alexandre (Saba) Ioseliani (1952-1993) – gruziński aktor filmowy i teatralny. Zginął w czasie wojny domowej w Abchazji w 1993 roku. Jego pomnik znajduje się w Parku Mziuri, poniżej pozostałych wspomnianych w artykule monumentów.
Ekvtime Takaishvili
Ekwtime Takaiszwili, to niezwykle zasłużony historyk i archeolog, profesor Uniwersytetu, członek zespołu, któremu powierzono opracowanie i uchwalenie konstytucji Gruzji. Działacz na rzecz zwrotu gruzińskich skarbów wywiezionych do Francji w latach 1921-1945, a także święty Kościoła prawosławnego. Konstantine Gamsachurdia, pierwszy prezydent, nadał mu zaszczytny tytuł „Starszy Gruzji”.
Pomnik tego wybitnego naukowca postawiono w 1993 roku, tuż przy parku Vere, niedaleko Filharmonii. Jego autorem był rzeźbiarz B. Awaliszwili według projektu A. Guruli.
Nikoloz Muskhelishvili
Wybitny matematyk, fizyk, a także inżynier. Jeden ze współtwórców Gruzińskiej Akademii Nauk (poprzednio Gruzińskiej Akademii Nauk SSR). Był też jej pierwszym prezesem – 1941-1972. Jego pomnik znajduje się przy odnowionej al. Chavchavadze.
Ietim Gurji
Gruziński pisarz, którego utwory były rozpowszechniane ustnie, m.in. w formie piosenek, które również sam śpiewał. Tworzył nie tylko w języku ojczystym ale także w armeńskim i azerbejdżańskim. Tematyką jego poezji było życie cygańskiej bohemy, robotników, chłopów i mieszczan na przełomie XIX i XX wieku. Pierwsza książka Gurdżi „Poem of Anabadji” ukazała się drukiem w 1909 roku. W 1958 r. opublikowano jego „Wiersze wybrane”. Ietim Gurdżi został pochowany wśród zasłużonych w Panteonie Didube w Tbilisi. Jego pomnik znajduje się w rejonie tbiliskiej Starówki.
Memoriał II Wojny Światowej
Pomnik II Wojny Światowej znajduje się w Parku Vake w dzielnicy o tej samej nazwie. Budowę prowadzono w latach 1980-1985. Architektami byli V. Aleksi-Meschiszwili, O. Litaniszwili i K. Nachucriszwili, rzeźbiarzami G. Ocziauri i Z. Tsereteli. W 2021 roku rozpoczęto remont Vake Park.
Aleksander Griboyedov
Znany rosyjski dramatopisarz, ale też wolnomularz i znakomity dyplomata. W jego dorobku literackim najbardziej znanym dziełem jest książka pt. „Mądremu biada”, z której do dzisiaj używa się wiele powiedzeń i cytatów. Był przedstawicielem rosyjskiej misji w Persji, a później pracował w sztabie namiestnika Kaukazu. Była aresztowany i oczyszczony z zarzutów udziału w spisku dekabrystów. W 1828 r. ożenił się z Niną – córką znanego gruzińskiego poety Aleksandra Czawczawadze, o którym pisałem w artykule o pałacyku Tsinandali w Kachetii. W tym samym roku został przedstawicielem Rosji w Teheranie. Niestety wkrótce zginął z rąk Persów niezadowolonych z rosyjskich rządów.
Ciało Gribojedowa zgodnie z jego wolą pochowano w Tbilisi, a jego młodziutka żona Nina nigdy nie wyszła ponownie za mąż. Groby obojga znajdziecie na słynnym cmentarzu – Panteonie Pisarzy i Osób Publicznych na górze Mtacminda, o którym pisałem w teście 7 rzeczy, które musisz zrobić w Tbilisi.
Zobaczcie koniecznie moje filmy o Tbilisi!
