Polscy emigranci i zesłańcy na Kaukazie w XIX w. – na przykładzie Mateusza Gralewskiego, Ludwika Młokosiewicza, Józefa Chodźki, Franciszka Ksawerego Pietraszkiewicza – część 5. Ostatni odcinek 🙂
Artykuł jest częścią większej całości, publikowałem go w odcinkach, co tydzień w piątki, począwszy od 16.02.2018.
Nieustająca wielka wędrówka ludów z Polski na Kaukaz
Historie Gralewskiego, Młokosiewicza, Chodźki i Pietraszkiewicza – choć tego ostatniego najmniej – dowodzą, że nie dla każdego Polaka Kaukaz oznaczał niedolę pod rosyjskim butem, tragedię i niechybną śmierć na polu walki. Nie wszyscy też, jak Młokosiewicz, trafili na te tereny w wyniku przymusowej banicji.
W zachowaniu własnej tożsamości na obczyźnie pomagały Polakom wewnętrzna siła moralna i głęboki patriotyzm, jak również regularnie rosnąca tu liczba rodaków. Ci zsyłani od 1772 r., którzy nawet po manifeście cara nie wrócili już do ojczyzny, z czasem znaleźli na Kaukazie swoje miejsce – drugi dom. Budowali życie od nowa, nierzadko z dużym sukcesem. Od 1794 r., po powstaniu kościuszkowskim, m.in. w pułkach gruzińskich służyli oficerowie pochodzący z kresów i polscy jeńcy z wojsk napoleońskich. I Polacy, i Polki przybywający na te tereny w kolejnych latach z coraz większą łatwością wpasowywali się w kaukaskie realia – przede wszystkim gruzińskie, bo w Gruzji Polaków było najwięcej, w połowie XIX w. przypuszczalnie dziewięciuset [Filina 1999]. Pomimo tego, że życie w okowach wojennej rzeczywistości – na ziemi pięknej przyrodniczo i zamieszkanej przez przyjaznych ludzi, lecz cierpiącej popowstaniową biedę – nie było łatwe, to silni duchem ekspatrianci i emigranci potrafili wznieść się ponad poziom. Wykorzystali swoje talenty i charyzmę, swoje marzenia i zdolności, by przetrwać i coś osiągnąć. W wielu przypadkach to „coś” było tak znaczące, że pamięta się o tym do dziś.
Co znamienne, po powstaniu styczniowym liczba Polaków przybywających na Kaukaz nie zmalała. Wręcz przeciwnie – okazało się, że dawne miejsce przymusowego wygnania jest dobre do zamieszkania, a tutejszy rynek pracy, zmieniający się pod wpływem reform gospodarczych w Rosji, oferuje zajęcie dla ludzi rozmaitych profesji (w przeciwieństwie do rynku na ziemiach polskich, gdzie Polacy doświadczali licznych restrykcji). Tym samym po 1864 r. rozpoczęła się wielka wędrówka Polaków na Kaukaz. Jedni przybywali tu, by dołączyć do bliskich, którzy nie zdecydowali się na powrót do kraju. Drudzy, jak Ludwik Młokosiewicz, wyruszali, by odkryć nieznane, na własne oczy zobaczyć pełne tajemnic i wschodniej egzotyki kraje. Jeszcze inni szukali szybkiego sposobu na wzbogacenie, a przynajmniej na rozpoczęcie nowego, lepszego życia. Większość emigrantów stanowili ludzie młodzi – w 82% byli to mężczyźni: chłopi i robotnicy, wojskowi, liczący na możliwość awansu i lepsze uposażenie, oraz absolwenci szkół wyższych i przedstawiciele inteligencji, marzący o szybkiej, owocnej karierze (zwłaszcza inżynierowie, architekci, lekarze, prawnicy, nauczyciele, urzędnicy, akuszerki i kupcy) [Chodubski 2012, s. 177–178, 181, 183; Filina 1999].
Co o Polakach sądzili mieszkańcy Kaukazu i czy naprawdę chętnie ich do siebie przyjmowali? Biorąc pod uwagę pozytywne, budowane od X w. relacje, bez wątpienia mieli ich za sprzymierzeńców. W XVIII i XIX w., w obliczu wspólnego wroga, solidarność między nimi stała się jednak silniejsza niż kiedykolwiek. „»Kaukazczycy« nie tylko na zawsze weszli do historii Kaukazu, ale stworzyli tam wizerunek Polaka dla następnych pokoleń” [Filina 1999]. Wizerunek, dodajmy, wysoce pozytywny. Wyruszając ze zniszczonej Polski, wciąż tkwiącej pod pętami zaborców, Polacy przywozili na Kaukaz ducha przedsiębiorczości, odwagę i otwartość na inną kulturę, za co szybko zyskiwali zaufanie i szacunek rdzennych mieszkańców tych terenów. Jak pisze Gralewski, Polki „które za zesłanemi mężami tu przybyły, jaśniały jak gwiazdy poświęcenia […] stały się […] przedmiotem powszechnego uwielbienia. Kobiety innych narodowości, Gruzinki, Ormianki, Persjanki, Moskiewki nawet, starały się o ich znajomości, a te które ją uzyskały, wysoce ceniły ten stosunek. Życie naszych kobiet podnosiło imię Polski w tych stronach” [Gralewski 1877, s. 552].
W ten oto sposób Polacy stworzyli na Kaukazie jedną z najstarszych Polonii, która swoimi działaniami znacząco umocniła wieloletnią, ponadnarodową przyjaźń. „Historia kontaktów polsko-kaukaskich i kultury polskiej na Kaukazie ma wiele wątków, ale właśnie ta pierwsza, najbardziej znacząca grupa szlachty i ludzi o wysokich walorach duchowych określiła dla Kaukazu postać Polaka jako osoby z elity, utalentowanej, wierzącej. […] Polacy spotkali tam, zwłaszcza w Gruzji, nie najgorsze uczucia wobec siebie, wręcz odwrotnie – powszechne uszanowanie” [Filina 1999]. Nie będzie wyolbrzymieniem stwierdzić, że to powszechne, obopólne uszanowanie trwa do dziś i, miejmy nadzieję, będzie niezmiennie trwać również w przyszłości.
Grafika: Shutterstock
Literatura:
- Buszczyński S.: 1888, Xawery Pietraszkiewicz: drobny przyczynek do dziejów naszych: życiorys z portretem, wyd. Drukarnia Związkowa, Kraków 1888.
- Chodubski A., 1982: Ludwik Młokosiewicz (1831–1909) – pionier badań flory i fauny Kaukazu. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, t. 27, nr 2: 421-428.
- Chodubski A.: 2005, Polacy w nurcie przeobrażania kulturowego Kaukazu w XIX i na początku XX wieku. W: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, Vol. LX Sectio F, Uniwersytet Gdański. Źródło: http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/plain-content?id=3600 (dostęp: 02.2018).
- Falkowski M.: Mateusz Gralewski. Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli. Źródło: http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/gralewski (dostęp: 02.2018).
- Filina M.: 1999, Polonia kaukaska. Źródło: http://www.videofact.com/polska/robocze%20today/polonia_kaukaska.html (dostęp: 02.2018).
- Gralewski M.: 1877, Kaukaz: wspomnienia z dwunastoletniej niewoli: opisanie kraju, ludność, zwyczaje i obyczaje. Źródło: https://polona.pl/item/kaukaz-wspomnienia-z-dwunastoletniej-niewoli-opisanie-kraju-ludnosc-zwyczaje-i,NDE5NDc0/3/#info:metadata (dostęp: 02.2018).
- Inglot M.: 1957, Polacy piszący na Kaukazie w pierwszej poł. XIX w.: materiały do zagadnienia. W: Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 48/2, s. 538-551.
- Chodubski A.: 2012, Polacy na Kaukazie po powstaniu styczniowym. W: Przegląd Polsko – Polonijny Półrocznik, Nr 4 (2), wyd. Stowarzyszenie Naukowe „Polska w świecie”, s. 175–186. Źródło: https://przegladpolskopolonijny.files.wordpress.com/2013/11/przeglad-polsko-polonijny-nr-4-zeszyt-2.pdf (dostęp: 02.2018).
- Kułik M.: 2005, Na wyższych szczeblach na Kaukazie. W: ПОЛЬСКИЕ ВЕДОМОСТИ, Краснодар, 2005, Nr 3 (12), s. 13.
- Skręt R.: Franciszek Ksawery Pietraszkiewicz, Internetowy Polski Słownik Biograficzny. Źródło: http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/franciszek-ksawery-pietraszkiewicz (dostęp: 02.2018).
- Stępień M. B.: 2017, Andrzej Furier, Józef Chodźko 1800-1881 […]. Źródło: tnkul.pl/index.php/sp/article/download/5355/5452 (dostęp: 02.2018).
- Strutyński J.: 1857, Kilka badań geologicznych i dziejowych Kaukazu, Berlin Nakładem B. Behra (E. Bock) Pod Lipami, Nr 27 (Furier A., Gącerz , Grzegorz Gilewski G. – red. 2013). Źródło: http://kaukaz.upjp2.edu.pl/ksiegozbior_1/kilka_badan.pdf (dostęp: 02.2018).
Wcześniejsze części:
POLSCY EMIGRANCI I ZESŁAŃCY NA KAUKAZIE W XIX W. CZĘŚĆ 1
POLSCY EMIGRANCI I ZESŁAŃCY NA KAUKAZIE W XIX W. CZĘŚĆ 2
